به گزارش خبرگزاری«حوزه»، حجت الاسلام والمسلمین رضانژاد دبیر علمی نشست در ابتدای این جلسه نقد، گفت: مولف و نویسنده کتاب ، با توجه به تحقیقی که در این زمینه انجام داده بود، پیشنهاد تالیف کتاب را  به رئیس سازمان مرکز جهانی علوم اسلامی ارائه داد و مورد موافقت قرار گرفت، لذا در ادامه حجت الاسلام عدنان، کلیات طرح شامل ابواب و اصول و مباحث را پیشنهاد داد که مورد تصویب قرار گرفت.

وی در ادامه افزود: در خصوص نام کتاب نیز چهار نام پیشنهاد شده بود که در آخر عنوان" تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیه عند الشیعه الامامیه " مورد تصویب قرار گرفت، در ابتدای شروع کار نیز، آیت الله اعرافی نکاتی را به ایشان متذکر شد، با لحاظ این تذکر ها از سال 1388 کار توسط نویسنده  و با پشتیبانی پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص) آغاز گردید و ناظر علمی کتاب هم بنده تعیین شدم.

ضرورت پژوهش در خصوص تاریخ حوزه های علمیه

حجت الاسلام  والمسلمین رضانژاد در خصوص ضرورت وجودی این اثر علمی بیان داشت: وجود این مدارس و حوزه ها در طول تاریخ تشیع و گستره ی جغرافیایی جهان اسلام باعث شده بررسی این حوزه ها و تاریخ و جغرافیا و ویژگی های آنها به یکی از موضوعات مهم و قابل توجه در عرصه پژوهش برای محققان و مورخان اسلامی و علما تبدیل گردد.

وی ادامه داد: یکی از آثار گرانب های نگاشته شده در این زمینه کتاب "تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامية" اثر حجت الاسلام عدنام فرحان به زبان عربی و در شش جلد است که به معرفی تاریخ و ویژگی های حوزه های علمیه شیعه می پردازد و توسط مرکز بین المللی نشر و ترجمه المصطفی(ص) منتشر شده است.

تاریخ حوزه های علمیه در 16 جلد تدوین می شود

دبیر علمی نشست، بیان داشت: مجموعه فعلی باعناوین زیر می باشد: جلد اول: مدرسه اهل بیت(ع) در مکه، مدینه و کوفه، جلد دوم: مدرسه اهل بیت(ع)  در بغداد و کاظمیه، جلد سوم: مدرسه اهل بیت(ع)  در نجف اشرف، جلد چهارم: مدرسه اهل بیت(ع)  در سامرا، حله و کربلا، جلد پنجم: مدرسه اهل بیت(ع)  در بلاد شام و جبل عامل، جلد ششم: مدرسه اهل بیت(ع)  در حوزه قم مقدس که فاز اول  طرح بوده و مجموعه جلد های این تحقیق به 16 مجلد خواهد رسید

حجت الاسلام  والمسلمین رضانژاد افزود: سایر عناوین تحقیق حاضر که در فاز های بعدی بدان ها می پردازیم در خصوص حوزه علمیه خراسان، حوزه علمیه اصفهان، حوزه علمیه تهران، حوزه علمیه تبریز، و سایر شهر های ایران بوده و نیز سایر کشور های اسلامی مانند هند، بحرین، قطیف، پاکستان و.. می باشد.

منابع گسترده از ویژگی های ارزشمند کتاب است

در ادامه نشست حجت الاسلام ذاکری به عنوان ناقد اول درخصوص کتاب "تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامية" گفت: این کتاب به بررسی پیدایش حوزه‌های علمیه شیعه و تحولات تاریخی آن و جوانب علمی، فکری ، فرهنگی و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری حوزه‌ها در زمینه سیاسی و نقاط عطف و حساس امت اسلامی می‌پردازد، همچنین در نگارش این کتاب از دایره گسترده‌ای از منابع و مراجع دست اول و دست دوم و از تحقیقات و پژوهش‌های منتشر شده در دانشنامه‌ها و فصل‌نامه‌ها و مجلات تخصصی بهره  برده است.

وی افزود: با این حال در حال حاضر اثری جامع در این خصوص نداشته ایم و آثاری نیز که وجود دارد، ‌بیشتر حالت تک نگاری داشته اند و  به طور جامع و کامل به حوزه های علمیه تشیع در جهان اسلام نپرداخته اند.بنابراین کتاب حاضر قابل تقدیر بوده و از این حیث می تواند فضای خالی درباره حوزه های علمیه را با تکمیل شدن فازهای آن پرنماید.

ناقد کتاب "تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامية" با اشاره به برخی نقدهای خود اظهار داشت: در مقدمه کتاب اهدافی مطرح شده، مثلا در بند هشتم این اهداف نویسنده می گوید که هدف  آشنایی با میراث مکتوب فقهی، اصولی، تفسیری، فلسفی و کلامی که این حوزه‌ها از خود به یادگار گذاشته‌اند و تأثیرات آشکاری بر حوزه‌های دیگر نیز برجای گذاشته‌اند، با این حال وقتی به جلد های مختلف منتشر شده مراجعه می شود، آثار فلسفی، کلامی و تفسیری یا وجود ندارند و یا کمتر دیده می شوند، به طور مثال، در حوزه علمیه کاضمیه، بعد از سید  مرتضی، باید به سید رضی و آثار وی پرداخته می شد که در کتاب بدان اشاره نشده است.

برخی از مطالب که از منابع خاص ذکر شده اند

این محقق حوزوی در ادامه نقد خود با بیان این که برخی از مطالب که از منابع خاص ذکر شده اند، باید با دقت بیشتری مطرح می گردید، اضافه کرد: ارزیابی از گزارش ها و منابع مبهم باید صورت بگیرد و بعد از آنها، نقل قول شود، مثلا با ذکر این که امام صادق(ع) حوزه علمیه کوفه را تاسیس نموده و چهار هزار طلبه داشته اند، این درحالی است که واقعیت این است که چهار هزار طلبه، آن هم در کوفه، از طرف امام صادق(ع) که در مدینه بوده اند، امکان پذیر نبود، لذا آنچه محتمل است، راویان امام صادق(ع) شاید به دو هزار نفر هم نرسند، پس نمی توان چهار هزار شاگرد را برای ایشان مثال زد که در مکتب این امام بزرگوار تلمذ کرده باشند.

وی  ادامه داد: بسیاری از آثار بزرگان از "الذریعه " آدرس داده شده که در دسترس نیست، لذا بهتر است از برخی کتاب هایی که در دسترس هستند و محققان و نویسنده ها می توانند به آنها رجوع نمایند، استفاده شود تا هم به غنای مطالب کتاب افزوده شود و هم بابی برای استفاده دیگر محققان در این خصوص باز گردد.

فعالیت های سیاسی علما  نام برده شود

حجت الاسلام ذاکری در ادامه نقد خود بیان داشت: در مواردی نیز بهتر است برخی از فعالیت های سیاسی شخصیت های علمی و مذهبی  نیز نام برده شود و بیشتر مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. زیرا برخی از زوایای زندگی و فعالیت های سیاسی عالمان دین برای مردم روشن نیست و دارای ابهاماتی می باشد و بهتر می بود در این اثر بدان ها پرداخته شده و بررسی می شد، خصوصا  آن که در بسیاری از رویدادهای تاریخی- سیاسی ، علمای ما نقش تعیین کننده ای داشته اند.

در پایان این محقق حوزوی پیشنهاد داد: بهتر است خلاصه ای یک جلدی از این اثر 16 جلدی تهیه شده و در دسترس عموم قرار گیرد و به مجامع علمی و حوزوی عرضه شود.

مقدمه هایی به قلم آیت الله آصفی(ره) و آیت الله اعرافی

در ادامه جلسه نقد کتاب"تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامية"، حجت الاسلام  رضوی به عنوان منتقد دوم کتاب، گفت: از ویژگی های کتاب تاریخ حوزه های علمیه، ادبیات فاخر آن، استفاده از منابع غنی و کافی، بیان گذشته و حاضر حوزه های علمیه، ارتباط  حوزه های علمیه با یکدیگر و نیز مقدمه هایی به قلم آیت الله آصفی(ره) و آیت الله اعرافی می باشد.

وی ادامه داد: تحلیل ها و بررسی هایی که در این کتاب انجام شده، در جای خود قابل تقدیر هستند  و با وجود برخی نواقصی که دارند، نشات گرفته از ذهن عالمانه و حوزوی نویسنده بوده و شایسته است که در مجلد های بعدی کتاب نیز این رویه لحاظ گردد.

ابهام در بیان برخی از زوایای تاریخی مطرح شده در کتاب

ناقد دوم کتاب با اشاره به برخی از مطالب کتاب اظهار داشت: برخی از زوایای تاریخی نقل شده در مجلد های این کتاب به درستی بیان نگردیده و دارای ابهاماتی است، لذا بهتر است نویسنده محترم در بررسی و تحلیل دوباره این رویدادهای تاریخی و وقایع دینی، با مراجعه به منابع جدید و بهره گیری از نظر کارشناسان و علمای متخصص به رفع این ابهامات و نواقص همت گمارد.

حجت الاسلام رضوی در خصوص یکی از ابهامات و نواقص کتاب گفت: نویسنده در بخش مربوط به حوزه علمیه کربلا، در خصوص علت  شکست ایران از روسیه دچار یک سو نگری شده است، در حالی که تحلیل اصلی را "ملا احمد نراقی" در کتاب ها و حتی اشعار خود آورده است.

نظر حضرت امام (ره) درباره علت انحطاط حوزه های علمیه عراق

وی درخصوص انحطاط حوزه علمیه عراق نیزبا بیان این که چند دهه قبل نهضتی دینی – شیعی در عراق انجام شد و انگلیسی ها از این کشور بیرون رانده شدند، اما با کودتای بعثی ها تمام دست آورد های مبارزه مستمر روحانیت توسط حکومت بعثی از بین می رود، بیان داشت: نویسنده کتاب تمامی علل را متوجه حزب بعث می داند، اما به علت اصلی نپرداخته که چرا حزب بعث توانست حوزه های علمیه عراق و دست آورد های آن را نابود کند؛ حضرت امام خمینی(ره) علت اصلی انحطاط حوزه های علمیه عراق را در تز جدایی دین از سیاست می دانستند، یعنی در مرحله نظام سازی، حوزه علمیه عراق عقب نشینی کرد و این امر باعث شد تا با سپردن نظام حکومتی به دست سیاست مداران و برگشتن حوز ه های علمیه به مدرسه و درس و بحث، تمامی دست آورد های حوزه علمیه عراق توسط حزب بعث از بین برود.

بیشتر به رویدادهای قبل و بعد از انقلاب حوزه علمیه قم بپردازید

ناقد دوم کتاب "تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامية" در ادامه مطالب انتقادی خود  به حوزه  علمیه قم نیز اشاره نمود و افزود: در کتاب حاضر مطالبی هم که درباره حوزه علمیه قم  در قبل از انقلاب و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران آورده شده، فاقد بسیاری از رویدادهای تاریخی و ذکر تحلیل ها و آثار علمای  حوزه علمیه قم می باشد و مباحث مربوطه، به طور خلاصه آمده اند، لذا بهتر است این موارد نیز اصلاح گردد.

ویژگی های تحقیق حاضر از نگاه نویسنده

در ادامه نقد کتاب، حجت الاسلام عدنان فرحان، گفت:  در این پژوهش، بنا داریم درباره تاریخ پیدایش این مؤسسه علمی سخن بگوییم که در اصطلاح به آن حوزه علمیه گفته می‌شود و در بحث خود از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه محدوده جغرافیایی مکه تا مدینه و کوفه و سرزمین‌های ری، قم، بغداد، نجف، حله، سامرا، جبل عامل، حلب، خراسان، ماوراء النهر، اصفهان و مراکز حوزوی شیعی دیگر در جهان اسلام سخن خواهیم گفت و در ادامه بحث به مراحل شکل‌گیری و دست آوردها و همچنین برجسته‌ترین علمای هرکدام از این حوزه‌ها اشاره خواهیم کرد.

اهمیت پرداختن به تاریخ حوزه‌های علمیه

نویسنده کتاب در بخش دیگر از کتاب خود، درباره اهمیت پرداختن به تاریخ حوزه‌های علمیه اظهار داشت: اهمیت بحث درباره حوزه‌های علمیه شیعه و معرفی آنها به جایگاه مهم حوزه برمی‌گردد؛ چراکه این حوزه‌ها همواره مورد اهتمام و توجه مراجع، علما، محققان و پژوهشگران بوده و بزرگان فقه، اصول، تفسیر، کلام، فلسفه و حکمت از این حوزه‌ها فارغ التحصیل شده‌اند.

حجت الاسلام عدنان فرحان افزود: جنبه دیگر اهمیت این بحث به جایگاه حوزه علمیه و موقعیت برجسته آن در دوره‌های مختلف تاریخ تشیع بازمی‌گردد؛ چراکه حوزه‌ها در طول تاریخ به عنوان نهاد نماینده دینی، اجتماعی، سیاسی و فکری شیعه در برابر جریان‌های انحرافی و مخالف ایستاده است.

وی در پایان بیان داشت: کتاب حاضر نواقصی دارد و تلاش می کنم برای بهتر شدن و کیفی شدن کتاب "تاریخ الحوزات العلمیه و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامية" از نظرات و دیدگاه های علمای جهان اسلام و حوزه های علمیه تشیع استفاده کنم و در بازنگری های دوباره آنها را لحاظ نمایم.

گزارش : مرتضی اشرافی